شب قدر و اسرار پوشیده بودنش

شب قدر و اسرار پوشیده بودنش

ضیا دانش

شب قدر، در آموزه‎های دینی مورد تأکید بسیار قرار گرفته و جایگاه والایی برای آن بیان شده است. در سوره قدر، علت اهمیت و جایگاه ویژه این شب، نزول قرآن و ‌نزول فرشتگان، بیان شده و قرآن این شب را سرا سر مملو از سلامت معرفی کرده است. هم‎چنین در این شب، سرنوشت انسان‌ها تعیین می‌‌شود. به جهت تعیین سرنوشت انسان‌ها در این شب و وجود خیرات و برکات فراوان- که بی‌ارتباط با نزول فرشتگان و روح نیست- احیای این شب و بیدار ماندن و انجام عبادات مورد سفارش و تاکید قرار گرفته است.

مفسرین با توجه به روایات و آیات موجود در این مورد، چند معنا برای شب قدر ذکر کرده اند:

1-     شب قدر؛ یعنی شب بزرگ و باعظمت، زیرا در قرآن كریم قدر به معنای منزلت و بزرگی خداوند عالم آمده همچنان‎كه در این آیه می‌خوانیم: ما قدر وا... حق قدره(حج، 74).رمز این بزرگی هم در خود سوره قدر بیان گردیده است.

2-     سختی معیشت: «و من قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه ا... ه»

3-     تقدير و اندازه‏گيري: بسياري ازمفسرین اين معنا را پذيرفته‏اند كه چون در اين شب همه چيز اندازه‏گيري مي‏شود، به آن شب قدر گفته مي‏شود.در روایتی از امام رضا این برداشت تایید می گردد:«اين شب را ليله‏القدر ناميده‏اند، چون آن چه مربوط به سال است از قبيل: خوبي، بدي، زيان، سود، روزي (معيشت)، و مرگ (و ولادت) در آن شب اندازه‏گيري مي‏شود»

 از امام صادق(ع) نیز نقل شده است که خطاب به ابوبصير فرمودند:« ابو محمد! در شب قدر حاجيان مشخص شده و پيش‎آمدها و مرگ‏ها و روزي‏ها و آن چه مربوط به آن سال است تا سال آينده رقم مي‏خورد؛ پس آن را در شب 21 و 23 ماه جست و جو كن» شرف و منزلت: از آن رو به اين شب، قدر گفته‏اند كه داراي شرف و پايه‏اي بلند و شأني عظيم است.

شب قدر چه شبی هست؟

درباره تعيين شب قدر و اين‎كه كدام يك از شب‏ها شب قدر می باشد، اتفاق نظر وجود ندارد. طبق روایات فراوانی‎كه در منابع شیعی آمده، شب‌های نوزدهم، بیست و یكم و بیست و سوم ماه مبارك رمضان شب‌های قدر معرفی شده‌اند. مشهورترين و قوي‏ترين حدس بين علماي شيعه درباره شب قدر، مربوط به شب بيست و سوم است.

در شرح كتاب «صحيح مسلم» نیز شب و بيست و سوم را قوي دانسته و آمده است: شب قدر، شب بيست و سوم است و اين قول بسياري از صحابه و غير صحابه است. اما قوي‏ترين احتمال درباره شب قدر از نظر دانشمندان اهل سنت، شب بيست و هفتم است و رايج‏ترين و بهترين زمان براي شب زنده‏داري در بين اهل سنت نيز همان شب است.

نویسنده كتاب «فتح الباري»چهل و شش ديدگاه را درباره تعيين شب قدر ذكر كرده است؛ عمدتا ريشه‎ی اين اختلاف انظار، تنوع و تكثّر احاديث است. گروهي عقيده دارند شب قدر، شب مشخص و ثابتي نيست، بلكه در بين شب‏هاي سال در گردش است. اين رأي را به «مالك بن انس» پيشواي مالكي‏ها و تعداد ديگري نسبت داده‏اند.

از عبدالله بن مسعود روايت شده:« مَنْ يَقِمُ الْحَوْلَ كُلَّهُ يُعْبِها؛اگر كسي تمام سال شب زنده‏داري كند، شب قدر را درك كرده است.

بنابراين، بيشتر و بلكه همه انديشمندان نظرشان بر اين است كه شب قدر از ماه مبارك رمضان بيرون نيست.

»ماوردي» معتقد است: در اين‎كه شب قدر در دهه سوم ماه مبارك است، هيچ‎گونه اختلاف نظري بين علما نيست؛ چون ابوذر از پيامبر خدا(ص) روايت كرده است كه شب قدر در دهه آخر ماه مبارك است. «ابن حجر» می‎نویسد: بهترين نظرها و اقوال آن است كه شب قدر يكي از شب‏هاي فرد دهه آخر است. شافعي‏ها به شب بيست و يكم و بيست و سوم اميدوارترند؛به خاطر روايت «ابو سعيد خدري» و روايت «جُهَني»؛ اما جمهور و مشهور اهل سنت به شب بيست و هفتم اميد بيشتري بسته‏اند كه شايد شب قدر باشد.

اما سوال مهمی که در اینجا مطرح می شود،مربوط به چرایی ابهام در تعیین دقیق شب قدر و فلسفه آن است. روایات مختلفی‎که در این مورد نقل شده نشان می‎دهد با وجود معین بودن شب قدر نزد پیشوایان دینی(ع)، آنها از مشخص کردن این شب برای دیگران،خود‎داری می فرمودند. از جمله روایتی منسوب به امام باقر می‎باشد در پاسخ به سوال فردی که پرسید: آیا شما مى‏دانید شب قدر کدام شب است؟ فرمودند:«چگونه نمى‏دانیم در حالى‎که فرشتگان در آن شب به گرد ما دور مى‏زنند.»

ابن ابي الحديد در شرحش بر نهج البلاغه به نقل از «ابن عرادة» ‏نوشته است:«به حضرت علي(ع) عرض شد: بگوييد كدام شب، قدر است؟ حضرت فرمود: مي‏دانم كدام شب، شب قدر است اما از شما پنهان نمي‏دارم و ترديد ندارم كه خداوند از روي لطف و عنايت آن را بر شما پنهان داشته است؛ زيرا اگر مي‏دانستيد كدام شب، «قدر» است در همان شب كارهاي خوب انجام مي‏داديد و شب‏هاي ديگر را رها مي‏كرديد. اميدوارم اگر خدا بخواهد ـ در اين مورد- به خطا نرويد.

در ادبیات عرفانی نیزمبهم بودن شب قدر، این گونه برجسته شده است: اگر شب‌ها همه قدر بودی/ شب قدر بي‌قدر بودي (سعدی( و مولانا نيز به اين مضمون اشاره نموده و در مثنوي مي‎گويد: آن شب قدر است در شب‌ها نهان/ تا كند جان هر شبي را امتحان

امام فخر رازی مفسر بزرگ اسلامی،چهار دلیل برای مبهم بودن شب قدر ذکر می‎کند به این تلخیص:

دليل اول: پنهان داشتن آن شب از روي مصلحت است. خداوند خشنودي خود را در طاعات پنهان كرده است تا مردمان به همه طاعات رو آروند؛ ناخشنودي خود را در گناهان پنهان كرده است تا از همه گناهان بپرهيزند، وليّ و حجت خود را از ديد مردم پنهان كرده تا همگان را تعظيم و احترام كنند؛ اجابت را در بين دعاها پنهان داشته است تا در همه دعاها بكوشند؛ بزرگ‏ترين نام خود را در ميان نام‏هايش پنهان كرده است تا همه اسماء الله را بزرگ شمارند.... و اين شب شب (قدر) را پنهان داشت تا اين‌كه تمام شب‏هاي رمضان را بزرگ شمارند.

دليل دوم: براي حفظ حرمت و قداست آن و لطف به بندگان.

اگر اين شب آشكار باشد و گنه‏كار دانسته اين حرمت را زير پا بگذارد. كيفر بسيار سنگين و بيش از گناهان معمولي نصيب او مي‏گردد؛ بنابراين براي حفظ حرمت شب قدر و لطف به بندگان اين شب را پنهان داشت.

دليل سوم: خداوند آن را پنهان داشت تا بندگان براي درك و رسيدن به آن عبادت بيش‎تري بكنند و ازاين رهگذر پاداش افزون‎تري دريافت دارند.

دليل چهارم: اين‎كه بندگان به احتمال درك شب قدر، تمام شب‏هاي رمضان را در كرنش به سر مي‏برند و در اين مي‎كوشند خداوند بر فرشتگان مباهات مي‎كند كه بنگريد اينان را، كه شما مفسد و خون‏ريزشان مي‏پنداشتيد، چگونه در تكاپوي شب قدر ـ صرف گمان و احتمال شب قدر داشتن ـ سر از پا نمي‏شناسند. اين تلاش و تكاپوي آنان، سخنان خداي تعالي را كه هنگام خلقت انسان در پاسخ اعتراض فرشتگان كه گفت: «من چيزي از اين آفريده خاكي و مخلوق جديد مي‏دانم كه شما نمي‏دانيد» آشكارتر مي‏كند.