تعاملات منطقه‎ای از طریق راه آهن تاجیکستان – افغانستان – ترکمنستان

بر اساس خبری که خبرگزاری ‹اوستا› در تاجیکستان هفته گذشته مخابره کرد، خیرالله عصازاده، وزیر ترانسپورت این کشور، گفته است که نسخه نهایی راه آهن تاجیکستان – افغانستان – ترکمنستان در سال جاری میلادی تهیه خواهد شد و پس از آن، سه طرف با یکدیگر قرارداد امضا خواهند کرد.
تصویر مقاله حاضر، مسیر فرضی و اولیه از این راه آهن را نشان می‎دهد که چند سال قبل، پیشنهاد شده بود. اما چرا باید اصلا راه آهنی ساخته شود که با انحراف به جنوب و گذر از شمال افغانستان، دو سرزمین ترکمنستان و تاجیکستان را به یکدیگر وصل کند؟
پیشینه‎ی این طرح را باید در سیاست‎های ازبکستان از سال 2010 به این سو و نیز در توسعه راه‎های ترانزیت فرامنطقه‎ای در آسیای میانه جست و جو کرد. تاجیکستان کشوری کوچک است که با وجود داشتن معدن‎های طلا، نقره، آهن، سرب، قلع، ذغال‎سنگ، برخی سنگ‎های قیمتی و فسفات‎ها، از منابع نفت و گاز بی بهره است. این کشور با توجه به موقعیت جغرافیایی، در سالیان گذشته برای تولید برق و مصارف دیگر، به واردات گاز از ازبکستان وابسته بوده است و به دلیل تنش‎هایی‎که در واردات این محصول از ازبکستان دارد، سال‎هاست که در صدد است تا با احداث بند آبی و نیروگاه راغون، نیاز خود به واردات گاز از تاشکند را کاهش دهد.
از طرفی، ازبک‎ها نمی‎خواهند با ساخت بند راغون، ورودی آبِ رودِ «وَخش» به کشورشان کاهش یابد. همچنین تاشکند علاقه ندارد وابستگی تاجیکستان به واردات از این کشور کاسته شود. بنابراین، سنگ اندازی در ورودِ انواع کالا و نوعی تحریم تجاری علیه تاجیکستان از سال 2010 در دستور کار قرار گرفت.
برخی کارشناسان، حتی انفجار یک پل در ازبکستان (نوامبر 2011) که در مسیر راه آهن ترانزیتیِ کالا به تاجیکستان قرار داشت را به عنوان نمونه‎ای از این فشارهای سیاسی و اقتصادی ارزیابی کردند؛ هرچند دولت ازبکستان معمولا حاضر نیست وجود چنین سیاستی را بپذیرد و در مورد انفجارِ مسیرِ ترانزیتِ کالا نیز آن را به افراد تروریست نسبت داد.
از سویی، همه راه‎های رِیلیِ تاجیکستان به سوی غرب در دوران شوروی سابق از مسیر ازبکستان احداث شده بود و منافع ملی تاجیکستان، از این نظر، به‎ شدت در موضع ضعف قرار دارد. بدین ترتیب، تاجیکان همواره به دنبال راهی برای گریز از وابستگیِ ترانزیتیِ کالا بوده اند.
سران سه کشور تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان در میانه‎ی سال 2013، طرح ساخت راه آهن تاجیکستان – افغانستان –ترکمنستان را اعلان کردند. خطی که  مسیری فرضی است که قرار بود این راه آهن روی آن ساخته شود. با این حال، بحث‎های فنی و اقتصادی، مدتی ساخت این طرح را به تاخیر انداخت.
درست یک‎سال پیش، در جنوری 2014، رییس شرکت راه آهن تاجیکستان اعلام کرد که دوشنبه و کابل بر سر مسیر این راه آهن توافق کرده اند. این اعلام، البته با واکنش ترکمنستان رو به رو شد و وزارت خارجه ترکمنستان، سخنان مقام تاجیک را «جانبدارانه، غیرسازنده و غیرقابل پذیرش» نامید. پس از آن، برای مدتی سرنوشت این راه آهن در هاله‌ای از ابهام فرو رفت، تا آنکه هفته گذشته «خیرا... عصازاده» خبر نزدیک شدن به توافق و بودجه 9 میلیون دالری برای امکان سنجی این پروژه از سوی بانک توسعه آسیا را اعلام کرد.
راه آهن تاجیکستان – افغانستان – ترکمنستان، علاوه بر اینکه تاجیکستان را از وابستگیِ بازرگانی به ازبکستان رها می‎کند، می‎تواند به عنوان بخشی از «جاده ابریشم» مورد نظر چین و بخشی از مسیر «چابهار به آسیای میانه» مورد نظر هند نیز عمل کند و کشورهای آسیای میانه را به آب‎های آزاد و اقیانوس هند پیوند دهد. ایران نیز یکی از طرف‎های ذی‎نفع در این پروژه خواهد بود.
اما این راه آهن، پایان راهِ تاجیکستان و ازبکستان نیست. تاجیک‎ها و ازبک‎ها ناچارند بر سر حق آبه رودخانه‎های مشترک، با یکدیگر از طریق گفت و گو از موضع برابر و دوستانه، به توافق برسند؛ چنانکه ترکیه نیز دیر یا زود ناچار است بر سر حق آبه سوریه و عراق از دجله و فرات با این دو کشور از موضع برابر به میز مذاکره بنشیند. ایران نیز در مورد رود هیرمند با افغانستان باید تعامل داشته باشد و ترکمنستان هم در مورد رود تجن که امتداد هریرود است باید با افغانستان به تفاهم برسد.
در این میان، تفاوت «روابط ترکیه با عراق و سوریه» و «روابط تاجیکستان با افغانستان و آسیای میانه» در این است که کشورهای آسیای میانه، از جمله ازبکستان، همگی در حوزه فرهنگی «ایران بزرگ و باستانی» هستند. تصویر «دستبند طلای داریوش» روی پول‎های یک‎صد سومی و تصویر «شیر و خورشید» پشت پول‎های دوصد سومی در ازبکستان، کافی‎است که ریشه‎های مشترک چند کشور را نشان دهد.
وانگهی بسیاری از سرزمین‎های تاریخی ایران، مانند سمرقند و بخارا و خوارزم امروز در مرزهای کشور ازبکستان هستند و ازبک‎ها به بسیاری از شخصیت‎های برجسته‎ی فارسی زبان، مانند ابن سینا و ابوریحان می‎بالند. ایران می‎تواند با نزدیک شدن به کشورهای آسیای میانه، نقشی موثر در کاهش تنش و افزایش همکاری‎های منطقه‎ای داشته باشد. ایران همچنین با توجه به ارتباط رِیلیِ ترکمنستان از طریق راه آهن قزاقستان – ترکمنستان – ایران و با توجه به ارتباط ریلیِ چابهار به افغانستان و آسیای میانه، می‎تواند و باید روی گسترش تجاری با کشورهای منطقه برنامه ریزی کند.
منبع: خبرگزاری فارس