نقش ایران در ثبات و توسعه افغانستان

نویسنده: محمدرضا نعیمی

به دنبال تبادل نظر دیپلوماتیک در جریان حضور حنیف اتمر، مشاور امنیت ملی رییس جمهور در تهران، محمدجواد ظریف، وزیرامورخارجه جمهوری اسلامی ایران به کابل سفر کرد.
این سفر و تسلیم دعوتنامه رسمی رییس جمهور آن کشور به رییس جمهوراشرف‎غنی برای رفتن به تهران، بار دیگر تأمل در نقش آفرینی جمهوری اسلامی ایران را در قالب تعاملات منطقه‎ای افغانستان -که در این اواخر پر رنگ شده است،- برجسته ساخت.
حقیقت این است که ارزیابی هرگونه رابطه در عرصه‎ی روابط بين‎الملل به میزان وجود یا ضرورت تعاملات اقتصادی، مبادلات فرهنگی، معاهدات بین‎المللی و تبادل نظر در سطوح جریان‎های سیاسی و تأثیرگزاری‎ها در این خصوص صورت می‎گیرد. به این معنا که به هراندازه که روابط در عرصه‎های فوق بیش‎تر باشد یا دست‎کم ضرورت آن احساس گردد، به همان میزان از نقش و نفوذ دو کشور بر یکدیگر سخن به میان آمده و صحبت می‎شود. در این میان، جایگاه تبادلات تجاری و تعاملات اقتصادی در صدر فهرست روابط بین‎المللی در عصر حاضر قرار گرفته و سایر جنبه‎های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نیز پیرامون و محور این شاخصه رقم خورده و به تصویر درمی‎آیند.
افغانستان منحیث کشوری‎که سالیان درازجنگ، زیربناهای آن را تخریب و ثبات و توسعه را در قلمرو آن با توقف مواجه ساخت، بیش‎تر از همه به برقراری روابط دوستانه و تعاملات مثبت با کشورهای جهان، بخصوص کشورهای منطقه و همسایه نیاز داشت. این ضرورت اما در طی یک و نیم دهه‎ی اخیر بیش‎تر با محوریت کشورهای غربی رقم خورد و در میان سرازیر شدن کمک‎های جهانی، رقم درشت را آنان به خود اختصاص دادند. در این میان، نقش کشورهای منطقه و همسایه نیز تحت تأثیر رویکرد غربی قرار گرفته و بر حسب نیازهای واقعی افغانستان مصرف و مدیریت نشد.  شکی نیست که این مسأله، علاوه بر ضعف ساختارها و ناهماهنگی و ناکارامدی مدیران و شخصیت‎های داخلی، موجب شد تا کارنامه‎ی چهارده ساله‎ی حکومت‎داری با مصارف هنگفت آن پاسخ مثبت و درخوری ندهد.
حضور و ظهور کشورهای قدرتمند و دارای نقش در تعاملات جهانی و منطقه‎ای در اطراف افغانستان، تاحدودی نادیده گرفته شد و این حلقه‎ی مفقوده، موجب نارسایی‎های بسیاری در عرصه‎ی سیاست خارجی افغانستان شد که محیط داخلی را نیز متأثر ساخت. شکی نیست که کشورهایی چون چین و جمهوری اسلامی ایران با سابقه‎ی عدم تنش‎آفرینی در افغانستان از جایگاه برجسته و عمده‎ای برخوردار بودند که در جریان سال‎های گذشته تا حدودی در حاشیه قرار گرفتند. این درحالی است که مشکل افغانستان با رویکرد و سهم‎گیری منطقه‎ای، به صورت سهل و آسانی قابل حل بود تا اینکه در اختیار بازی‎گران بزرگ و دارای نقشه‎های سلطه‎گرانه قرار داده شود. 
با این حال، رویکرد دولت وحدت ملی با برقراری رابطه‎ی مستحکم و گسترده‎تر با کشورهای منطقه و برقراری روابط منطقه‎ای سالم و موثر برای توسعه و ثبات افغانستان، امیدواری‎هایی را خلق کرده است که انتظار می‎رود افغانستان بتواند از این رهگذر به جایگاه بهتری در منطقه دست یافته و از موقعیت حساس و برجسته‎ی ژئوپولیتیک خویش استفاده‎ی مثبت ببرد.
با توجه به آنچه گفته شد و نظر به سابقه‎ی روابط افغانستان و ایران در سطوح مختلف، می‎توان، نقش آفرینی این کشور را در افغانستان، در سطوح مختلف و گسترده مورد ارزیابی قرار داد.
تعاملات تجاری و اقتصادی افغانستان و ایران با توجه به بسترهای مناسب موجود و موقعیت گریزناپذیر افغانستان که دارای حدود هزار کیلومتر مرز مشترک با جمهوری اسلامی ایران است از یک‎سو و حقیقت مسلم تاریخی افغانستان با دارا بودن موقعیت جغرافیای سیاسی که آن را به چهار راه آسیا مبدل ساخته است، دو جانب را بیش‎تر از پیش به هم نزدیک خواهد ساخت. شکی نیست که مصالح و منافع تعاملات تجاری میان دو کشور، به صورت دوجانبه می‎باشد. به این معنا که سود افغانستان برای دست‎یافتن به مرز بین‎المللی از طریق بندر چابهار، مساوی به نفعی خواهد بود که ایران از رهگذر دست یافتن به بازار مناسب افغانستان و سایر مزایای اقتصادی آن کمایی خواهد کرد.
از سوی دیگر، سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال افغانستان به گونه‎ای بوده است که مقوله‎ی بازسازی و امنیت آن را در ذیل منافع ملی خویش تعریف نموده و از این منظر به اهداف خوبی نیز خواهد رسید. زیرا ثبات سیاسی و توسعه اقتصادی افغانستان،  زمینه‎ی بازگشت بيش ازدو ميليون پناهجوي مقیم ایران را فراهم آورده و کاهش توليد و ترانزيت مواد مخدر و ناامني ناشي از آن در شرق ايران را در پی‌خواهد داشت.
با این حال، موانعی نیز فراروی این نقش آفرینی مثبت و ایجاد تعامل مفید میان دولت کابل و تهران وجود دارند. هرگونه حضور جمهوری اسلامی ایران در افغانستان با ملاحظات کشورهای غربی که دارای نفوذ سیاسی و پایگاه نظامی در افغانستان هستند، مواجه شده و رقابت‎های منطقه‎ای را نیز در این خصوص حساس‎تر و شدیدتر خواهد ساخت. علاوه برآن، ایجاد میکانیزم منظم بازار برای تعامل اقتصادی دو کشور از نیازمندی‎های دیگری است که تاکنون به صورت اساسی وجود نداشته است.
به هرحال، محدودیت‎های موجود در برابر مزیت‎های نسبی اندک اند و پیوند فرهنگی و جغرافیایی موجود، بستر مناسب تعاملات اقتصادی، اشتراک‎های فرهنگی با توجه به حضور درازمدت طیف زیادی از شهروندان منحیث مهاجر در جمهوری اسلامی ایران و بهره‌برداری مثبت از این ظرفیت‎ها، امکان برگزاری کنفرانس‎های مشترک برای بهبود روابط در عرصه‎های مختلف با کم‎ترین هزینه، انتقال تجارب ایران و اتخاذ آن در عرصه‎های مختلف از جانب افغانستان، زمینه را برای نقش آفرینی ایران در ثبات و توسعه‎ی افغانستان مهیا خواهد ساخت.
با این وجود، امید می‎رود تا دولت وحدت ملی بتواند در میان روابط منطقه‎ای اش برای ثبات و توسعه افغانستان، جایگاه ایران را نیز برجسته ساخته و مقامات تهران – کابل، از فرصت به دست آمده، بهره برداری مثبت و موثری انجام دهند.