قطره‌اي از درياي قدر

قطره‌اي از درياي قدر

«حا، ميم؛ سوگند به اين كتاب روشنگر؛ ما آن را در مبارك شبي نازل كرديم. ما بيم دهنده بوده‌ايم؛ در آن شب هر فرماني بر حسب حكمت صادر مي‌شود؛ فرماني از جانب ما و ما همواره فرستنده آن بوده‌ايم؛ رحمتي از جانب پروردگارت و هر آينه او شنوا و داناست.»

اين‌ها آياتي از سور‌ه‌ي دخان هستند؛ اين سوره بدان علت كه كلمه‌ي «دخان» در آن آمده است، دخان ناميده شده است و از سوره‌هايي است كه در شب قدر مي‌خوانند. اين آيات ابتدايي، آشكارا نشان مي‌دهد كه سوره به‌طور مشخص به موضوع «ليلةالقدر» مي‌پردازد. بنابراين بهتر است كه ما نيز درباره‌ي همين موضوع صحبت كنيم؛ هرچند كه موضوع پيچيده‌اي است و در ميان مسلمانان جزو اسرار به‌شمار مي‌آيد.

اين سوره مفهوم «ليلةالقدر» را روشن مي‌كند؛ معنايي‎كه با مفهوم شايع و رايج آن متفاوت است. چرا كه مي‌فرمايد: «ما قرآن را در شبي مبارك نازل كرديم» و در سوره‌ي قدر بر اين تأكيد شده كه قرآن در شب قدر نازل شده است. بنابراين «شب مبارك» همان شب قدر است كه قرآن در آن شب نازل شده است.

اين آيه‌ها چنين معنايي براي شب قدر تفسير مي‌كنند: شب قدر، همان شب نزول قرآن است؛ در قرآن هر چيزي روشن شده و حلال و حرام و صحيح و فاسد و نيز حقايق شرعي توضيح داده شده است. همچنين تعريف همه‌ي ارزش‌هاي غيبي و مفاهيم تعاليم آسماني آمده است.

«إنا انزلناه في ليلة مباركة إنا كنا منذرين»؛ اين جمله [از نظر نحوي] حال است براي جمله‌ي پيشين و معنايش اين است كه ما قرآن را در شب قدر نازل كرده‌ايم، در شبي مبارك، در حالي‎كه ما در آن شب بيم‌دهنده بوديم؛ يعني بر آن بوديم كه انذار دهيم و در صدد خلق و تكوين نبوديم. اين بدان معناست كه بر آن بوديم آنچه را جايز نيست و همچنين محرمات را تشريع كنيم.

«فيها يفرق كل أمر حكيم»؛ همه‌ي امور محكم و ثابت را در اين شب توضيح مي‌دهند. اين امر محكم چيست؟ «أمراً من عندنا إنا كنا مرسلين» همچنين اين جمله‌ حال است براي جمله پيشين؛ يعني در حالي كه ما فرستاده بوديم و در صدد فرستادن تعاليم ديني و احكام اسلامي، اين امور محكم را مي‌فرستاديم.

خلاصه‌ي معناي آيات اين است كه: ما در حال انذار و در حال فرستادن رسولان و در حال رحمت از سوي خدا، قرآن كريم را در شب مبارك نازل كرديم. پس شب قدر همان شب مبارك است. در حقيقت شب توضيح ابعاد هر چيزي است. شب نزول قرآن يا به تعبير امروزي، شب قانون. بنابراين هنگامي‎كه مسلمانان شب قدر را گرامي مي‌دارند، در حقيقت خاطرات عزيزترين شب از شب‌هاي تاريخ خود را گرامي مي‌دارند؛ شبي‎كه قرآن كريم در آن نازل شده و همه چيز براي امت تعريف شده و راه براي او تبيين شده است.

زماني‎كه اين شب را گرامي مي‌داريم در حقيقت با اين شب تجديد عهد مي‌كنيم و در برابر خويش، تصوير جديدي از نزول قرآن قرار مي‌دهيم تا گذشته‌ي خويش را محاسبه و بررسي كنيم و راه و تصميم آينده را برگيريم.

در رواياتي‎كه از رسول خدا^(ص) نقل شده، آمده است كه شب قدر تا روز قيامت در اين امت باقي است. معني احاديث اين است كه شب قدر معناي ديگري غير از مفهوم نزول قرآن نيز دارد. قرآن در شب قدر نازل شده اما در اين شب مبارك چيز ديگري نيز وجود دارد.

آن چيز، چيست اي كساني‎كه اين شب را گرامي مي‌داريد و به آن ايمان داريد؟ در اين شب مبارك چه چيز نازل شده است؟

به اعتقاد من، معني شب قدر، به‌شدت با مفهوم روزه در ماه رمضان مرتبط است. ملاحظه مي‌كنيم كه روزه، آماده‌سازي انسان روزه‌دار است براي اينكه در درجه‌ي اول حجاب را از برابر ديدگان عقل بردارد؛ پس سبب مي‌شود كه او ببيند و فكر كند و بياموزد و بيش‎تر از روزهايي‎كه زياد غذا مي‌‌‌خورد، بفهمد. از سوي ديگر روزه انسان را نسبت به دردهاي ديگران حساس مي‌كند و اين‌گونه عاطفه‌ي او را حساس‌تر و فراگيرتر مي‌كند.

سوم اين‌كه روزه، نوعي آمادگي و پايداري در خود انسان است؛ چرا كه او در برابر خواهش‌ها و وسوسه‌ها و سختي‌ها مي‌ايستد و در نتيجه صبر او افزون مي‌شود و صبر با روزه رابطه‌اي ژرف دارد. در آيه‌ي كريمه مي‌فرمايد: «و استعيينوا بالصبر و الصلاة»؛ معناي صبر در احاديث همان روزه است.

ملاحظه مي‌كنيم كه روزه به انسان روزه‌دار سه ويژگي مي‌بخشد: فهم بيش‎تر، احساس بيش‎تر و صبر بيش‎تر. اين عناصر سه‌گانه، در حقيقت وسايلي اند تا آدمي براي آينده‌ي خويش و تعيين سرنوشت خود، تصميم بگيرد. پس انساني‎كه روزه مي‌گيرد، در نتيجه‌ي روزه‌ي خود، نگرشي واضح‌تر دارد و دردهاي جامعه را بيش‎تر حس مي‌كند و صبر او براي ادامه‌ي راه، افزون‌ مي‌شود. اين انسان، كسي است كه مي‌تواند تصميم بگيرد و راهي براي آينده‌ي خويش ترسيم كند و سرنوشت خويش را از خلال اين تصميم مشخص كند.

بنابراين، ماه رمضان، دوره‌ي آموزشي است كه سرنوشت انسان را مشخص مي‌كند و معنايش اين است كه سرنوشت او طي سال آينده بر اساس چارچوبي كه در ماه رمضان طراحي مي‌شود، در قلب مؤمن و در آن درجه‌اي كه مؤمن بدان مي‌رسد، شكل مي‌گيرد. اين بدان معني است كه ماه رمضان ماه آموزش است و در نتيجه، ايام قدر آن هنگام كه آدمي به اين دوره‌ي آموزشي مي‌رسد، به درجه‌ي كاملي رسيده است.

اين درجه به طبيعت حال در دهه‌ي آخر ماه رمضان قرار دارد و بنابراين بسياري از روايات تأكيد دارد كه شب قدر يكي از شب‌هاي دهه‌ي آخر ماه رمضان است. در برخي از روايات آمده است كه هر انساني شب قدري دارد كه با شب قدر انسان ديگر تفاوت دارد و اين معنا كاملاً بر مفهومي كه از ارتباط ميان شب قدر و روزه برگرفتيم، منطبق است.

معناي ديگري نيز وجود دارد كه با مفهوم دعا مرتبط است. هنگامي‎كه آيات روزه را در ماه رمضان ملاحظه مي‌كنيم، درمي‌يابيم كه قرآن كريم، آيه‌ي دعا را ضمن آيات روزه قرار داده است: «و إذا سألك عبادي عني فإنّي قريب اجيب دعوة الداع إذا دعان». اين آيه در وسط آيات روزه است؛ بنابراين آشكارا ميان دعا، استجابت دعا و روزه، ارتباط وجود دارد.

طبيعي است انساني‎كه نگرشي واضح‌تر و شعور و احساس بيش‎تري دارد و در نتيجه عقل و قلب او به نور ايمان، نوراني است، به خدا نزديك‌تر است و دعاي او مستجاب. بي‌شك دعا تأثيري شگرف در سرنوشت انسان و در تصميم براي اين سرنوشت دارد. بنابراين ماه رمضان، زمان استجابت دعاست و دعا در اين حالت، حال صفاي قلب، حال دوري آدمي از كينه‌ها، حال نگرش انسان و احساس و صبر او است.

در اين حالت است كه شرايط دعا، مهيا و فراهم است و دعاي آدمي مستجاب؛ در نتيجه ماه رمضان ما در سرنوشت ما تأثير مي‌گذارد. همچنين اين معني بر معناي دوم منطبق است؛ بدين اعتبار كه رسيدن آدمي به درجه‌اي عالي از مقام استجابت دعا، عادتاً در دهه‌ي آخر است؛ چرا كه زماني طولانياز روزه گذشته است. بدين ترتيب به معناي جديدي براي شب قدر مي‌رسيم كه در اين امت استمرار دارد. شايد كه شب قدر، معناي ديگري نيز داشته باشد كه خدا از آن مطلع است.

و السلام عليكم و رحمةالله و بركاته

* سخنراني منتشر نشده‌اي است از مجموعه‌ي «أحاديث السَحر» كه امام موسي صدر در سال‌هاي 1975 تا 1977 در راديوي رسمي لبنان ايراد كرده است.